قطع کتاب چیست؟برای دسترسی آسان به مطالب روی لینک‌های زیر کلیک نمایید |
اندازه و قطع های مختلف کتاب، به اندازه طول و عرض کتاب و هر نوع نشریه، قطع گفته می‌شود. هدف از آن رواج اندازه‌های مختلف برای کتاب، به‌منظور استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع کاربرد کتاب است.در سال‌های آغازین پیدایش چاپ، قطع رایج کتاب‌های چاپی همانند نسخه‌های خطی بود. ولی، به‌تدریج، چاپ‌کنندگان کتاب دریافتند که استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود.
آلدوس مانوتیوس (۱۴۴۹-۱۵۱۵)، چاپگر ساکن ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای کتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را کاهش می‌داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزیری بود که جانشین قطع سلطانی شد.
انواع قطع کتاب‌ها در ایران
اندازه و قطع های مختلف کتاب یا سالنامه با توجه به طول و عرض صفحات کاغذ آن مشخص می شود. برخی از قطع های معروف بدین شرح است :
قطع مدیران (۵/۱۹×۵/۲۵)، قطع وزیری (۱۶×۲۳)، قطع رقعی(۱۴×۲۱) ، قطع خشتی (۲۱×۲۱)، قطع پالتویی (۵/۱۰×۵/۲۱)، قطع جیبی پالتویی (۵/۷×۱۶) و…
امروزه، قطع کتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تاشدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق‌های کتاب می‌شود به‌طور مثال کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است.در حال حاضر، رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتیمتر متغیر است.
قطع رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۱۱×۵/۱۶ سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شود. معمولا در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع تقریبی است. در برخی منابع اندازه‌های متفاوتی ارائه شده است. اندازه طول در اندازه عرض اوراق نسخه است. اندازه قطع کتاب در تمدن اسلامی بسیار متنوع بوده است ولی مهمترین و معمولترین اندازه‌های قطع کتاب‌ها عبارتند از:
قطع سلطانی(تیموری)
اندازه‌ای از قطع کتاب است که در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان برای کتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می‌گویند। طول و عرض تقریبی آن ۴۰×۳۰ سانتیمتر است.
قطع رحلی
این قطع را به این جهت رحلی می‌گویند که هنگام خواندن کتاب قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایه چوبی یعنی رحل قرار می‌داده‌اند. قطع مزبور دارای اندازه‌های تقریبی زیر است:* رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتیمتر.
*رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتیمتر.
* رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتیمتر। عموماً نسخه‌های کتاب‌هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامه فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می‌شده ، با این قطع بوده است.
قطع رقعی
اندازه قطعی است به طول و عرض تقریبی ۱۹×۱۰ سانتیمتر.
قطع وزیری
این قطع در گذشته دارای سه اندازه کوچک (به طول و عرض تقریبی ۲۱×۱۵)، (متوسط ۲۴×۱۶) و (بزرگ ۳۰×۲۰) بوده است.
قطع خشتی
از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر.
قطع بیاضی
نسخه‌ایی است که از جانب طول آن باز و بست می‌شده و شیرازه‌بندی آن از طرف عرض اوراق بوده که در میان نسخه‌نویسان و کتاب‌سازان به بیاض شهرت داشته است، قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض‌ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه‌های ادبی (که به غرض اشخاص فراهم می‌آمده) به هیأت مذکور صحافی و جلد می‌شده است.
قطع بغلی
این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتیمتر بوده است.
قطع جانمازی
با اندازه تقریبی طول ۱۲ و عرض۷.
قطع حمایلی
قطعی بوده است به طول و عرض ۱۲×۶ سانتیمتر. وجه تسمیه این قطع به حمایلی، این است که نسخه‌هایی را که در قطع مزبور بوده است به صورت حمایل روی لباس زیرین می‌آویخته‌اند.لازم به ذکر است که اندازه های داده شده اندازه طول و عرض جلد است. برای تنظیم متون در هر یک از ابعاد فوق باید از هر سمت بالا پایین و چپ و راست هر کدام ۲سانتی متر برای برش و صحافی کم نمود و متن را در آن ابعاد تنظیم نمود। مثلا در قطع وزیری سایز متن باید ۱۲در ۱۹باید باشد.